Din, Yoxsulların və Yetimlərin Qorunmasını Əmr Edər

Gİndiki vaxtda yoxsulluq yalnız dünyanın müəyyən ölkələrini maraqlandıran bir problem olmaqdan çıxmışdır. Körpü altında yatan, zibil qarışdıraraq həyatını davam etdirən, çox az bir pul qarşılığında həyatını təhlükəyə ataraq çalışmaq məcburiyyətində qalan uşaqlar, hər cür mənfi şərtə baxmayaraq çöldə yaşamaq məcburiyyətində qalan evsizlər, qeyri-kafi qidalanmaya əsaslanan uşaq ölümləri və bunlar kimi yoxsulluqdan qaynaqlanan daha bir çox problem bütün dünyanın gündəmində yer tutur.

Dünyadakı yoxsulluqla əlaqədar olaraq aparılan statistik hesablamalardan yalnız küçə uşaqları ilə əlaqədar olanlarına baxdıqda belə vəziyyətin ciddiliyi dərhal aydın olur.

YUNESKO-nun 1982-ci il hesabatına görə küçə uşaqlarının sayı İstanbulda 200.000, Boqotada 10.000, Rio de Janeyroda 2 milyondur. Afrikada isə 5 milyona yaxın olduğu güman edilir və bu rəqəm hər keçən gün sürətlə artır. Bu rəqəmin artmasında məkan dəyişikliyi, müharibə və qıtlıq, QİÇS xəstəliyi və sürətli urbanizasiyalaşma kimi faktorlar əhəmiyyətli rol oynayır. Dünyada 30 ilə 70 milyon arasında küçə uşağı olduğu güman edilir.(3)

Sizden, faziletli ve varlıklı olanlar, yakınlara, yoksullara ve Allah yolunda hicret edenlere vermekte eksiltme yapmasınlar, affetsinler ve hoşgörsünler. Allah'ın sizi bağışlamasını sevmez misiniz? Allah, bağışlayandır, esirgeyendir. (Nur Suresi, 22)

Amerikada isə yoxsulluq içində yaşayan uşaqların sayı son 20 ildə 3 dəfə artmışdır. 1989-cu ildə Amerikadakı hər 6 uşaqdan biri rəsmi mənada yoxsulluq içində yaşayırdı. 1993-cü ildəki rəqəmlərə görə, Amerikadakı 6 yaşa qədərki 5 uşaqdan biri yoxsulluq içində yaşayır ki, bu da təxminən 5 milyondan çox uşaq deməkdir. Bundan başqa Amerikadakı 18 yaşa qədərki uşaqlar üçün də vəziyyət fərqli deyil. Bu uşaqlardakı yoxsulluq nisbəti də 1990-cı ildən 1991-ci ilə qədər 20.6 %-dən 21.8 %-ə yüksəlmişdir. 1994-cü ildə 3 yaşa qədərki 4 uşaqdan birinin yoxsulluq içində yaşadığı güman edilir. Bu rəqəmlər 1980-ci illər ərzində 1.8 milyondan 2.3 milyona qalxmışdı.(4)

Yuxarıdakı statistikalardan aydın olduğu kimi varlı ölkələrdə belə yoxsulluq əhəmiyyətli bir problem meydana gətirir. İqtisadi böhranlar nəticəsində ortaya çıxan işsizlik, ictimai təhlükəsizlik sistemlərindəki boşluqlar kimi problemlər varlı ölkələrdəki yoxsulluğun ortaya çıxmasının başlıca səbəblərindəndir.

Burada görülen çocuklar, dünyada yoksulluk içinde yaşamaya çalışan binlerce çocuktan sadece birkaçıdır.

Keçmiş sosialist ölkələrdə isə yoxsulluğun başqa bir həddi müşahidə olunur. Bu ölkələrdə ümumiyyətlə, bütün fərdlərin həyat səviyyələri aşağıdır. İqtisadi inkişafın çox gec baş verdiyi bu ölkələrdəki yoxsulluq nə Üçüncü Dünya ölkələrindəki kimi, nə də varlı ölkələrdəki kimi müəyyən şərtlərə bağlı olaraq dəyişən bir yoxsulluqdur. Bu ölkələrdə demək olar bütün əhaliyə təsir edən ümumi bir yoxsulluq mövcuddur. Yoxsulluğun nəticələri də ölkənin ümumi strukturuna təsir edir. Məsələn, şəhərlərdəki infrastruktur ilə əlaqədar sistemlər, ictimai təhlükəsizliklə əlaqədar sistemlər qeyri-kafidir. Bundan başqa qida maddələri də çox vaxt qeyri-kafi olur. Bu ölkələri digər yoxsul ölkələrdən fərqləndirən başqa bir məqam da, insanlar bir şeyi satın alma imkanına sahib olduqları vaxt isə, bazarda satın alınacaq mal və qida maddələrini tapa bilmirlər.

...Ve sana yetimleri sorarlar. De ki: "Onları ıslah etmek (yararlı kılmak) hayırlıdır. Eğer onları aranıza katarsanız, artık onlar sizin kardeşlerinizdir... (Bakara Suresi, 220)

Yoxsulluğun səbəbləri və necə ortaya çıxdığı mövzuları ilə əlaqədar bir çox maddə qeyd oluna bilər. Lakin əsas etibarilə bu problemin cəmiyyətdəki təsirini və necə aradan qaldırılacağını araşdırmaq yerində olar. Buna görə də sonrakı hissələrdə yoxsulluqla birlikdə ortaya çıxan problemlər müəyyən başlıqlar altında toplanaraq araşdırılmışdır.

Yoxsulluğun Cəmiyyətdəki Mənfi Təsirləri

Akrabaya hakkını ver, yoksula ve yolda kalmışa da. İsraf ederek saçıp-savurma. (İsra Suresi, 26)

Günümüzde yaşamını sokaklarda yatarak geçirmek zorunda kalan binlerce insan vardır. Tüm insanlar vicdanlarına uygun hareket ettikleri takdirde, mutlaka bu yoksulluğun sonu gelecektir. Hiç kimse “ben ne yapabilirim ki” diye düşünerek, sorumluluktan kaçmamalıdır.

Bir ölkədəki yoxsulluqdan ən çox təsirlənənlər, şübhəsiz ki uşaqlardır. Yoxsulluq üzündən təhsillərini yarımçıq buraxan, hətta sığınacaq yer və yemək belə tapa bilməyən uşaq çox vaxt da pis şərtlərdə işləmək məcburiyyətində qalır. Hətta bəzi ölkələrdə yoxsulluq üzündən uşaqlar öz ailələri tərəfindən iş yerlərinə bir cür “kölə” olaraq satılırlar.

Bu uşaqlar sənayenin insan sağlamlığına ən zərərli, çox vaxt sonu ölümlə nəticələnən sahələrində işləyərək pul qazanırlar. Məsələn, Hindistan 940 milyon əhalisi olan bir ölkədir. Bu ölkədə 44 ilə 100 milyon arasında işçi uşaq var. Bu rəqəm dünyanın digər ölkələrdə işləyən uşaqların cəmindən daha çoxdur. 120 milyon əhalisi olan Pakistanda isə təxminən 8 milyon uşaq işləyir.(5) Dünyanın digər ölkələrində də yoxsul uşaqların vəziyyəti bundan fərqli deyil.

Bu uşaqların kiçik yaşlarda işləmək məcburiyyətində qalması və çətin iş şərtlərindən bütün dünya ölkələri xəbərdardır. Buna baxmayaraq bu mövzuya çıxış yolu tapmaq əvəzinə, uşaq əməyi ilə istehsal olunan ucuz məhsullarla öz iqtisadiyyatlarının rəqabət aparıb apara bilməyəcəklərinin dərdinə düşmüşlər. Hətta keçirdikləri yığıncaqların mövzusu uşaqları içində olduqları vəziyyətdən xilas etmək olmaq əvəzinə, bu rəqabət problemini necə həll edəcəkləri kimi mövzular yer alır.(6)

Bundan başqa dünyadakı bir çox ölkənin büdcəsinin böyük bir hissəsi müdafiə xərclərinə ayrılmışdır. Belə ki, səhiyyə, təhsil və sənaye sahəsindəki ehtiyacları olduqca vacib olan Hindistan, Pakistan kimi ölkələr üçün də vəziyyət fərqli deyil. Onlar da müdafiə üçün digər ehtiyaclarına ayırdıqlarından dəfələrlə çox bir büdcə ayırırlar. Məsələn Pakistan, büdcəsinin 60%-ni silahlanma xərclərinə və ordu xərclərinə xərcləyir. Ölkədəki xalqın çox böyük bir hissəsinin həqiqi mənada bir səfalət içində olması da bu vəziyyəti dəyişdirmir.

Başqa bir nümunə olaraq da Amerikada nüvə silahı və əlaqədar proqramlar üçün ildə 35 milyard dollar pul xərclənməsini verə bilərik. Atom bombalarıyla əlaqədar proqramların başladığı 1940-ci ildən 1996-ci ilə qədər təxminən 5.5 trilyon dollar xərclənmişdir.(7)

Şübhəsiz ki, müdafiə sahəsinə qoyulan bu xərclərin, uyğun şəkildə xalqın ehtiyaclarına çatdırılmasıyla problemlər asanlıqla həll edilə bilər. Halbuki siyasi hesablar və müxtəlif mənfəətlərin güdülməsi üzündən, uşaq həyatından söhbət gedən bu əhəmiyyətli problemdə bu günə qədər həqiqi mənada bir çıxış yolu əldə olunmamışdır.

Dünya genelinde israf alabildiğine yaygınlaşmışken, kimi ülkelerde insanlar sokaklarda yaşamlarını sürdürmeye çalışmaktadırlar. Bu insanların varlığını gözardı etmek, büyük bir vicdansızlık olur.

Ancaq burada bu məqam üzərində dayanmaqda da fayda vardır: Müdafiə xərcləri bu an üçün, əlbəttə ki, edilməli xərclərdir. Yer üzündə dinsizliyin gətirdiyi iğtişaşlar, xaos, zülm və hirs olduğu müddətcə bu problemlərin aradan qalxması mümkün görünür. Çünki bir ölkə müdafiə sənayesini gücləndirməsə, bu mənfəətçi sistem daxilində varlığını davam etdirməsi o qədər də mümkün olmaz.

Amma ortada olduqca aydın bir səfalət vardır. Və yalnız müəyyən günlərdə bu problemi xatırlayaraq ya da yolda qarşılaşılan dilənçi uşaqlara pul verərək bu problemin həll olmayacağı çox aydındır. Problemi həll etmək üçün yoxsul uşaqların təhsil, sığınma, yemək, geyim kimi ehtiyaclarını ödəyəcək sistemli bir hərəkət meydana gəlməlidir.

Küçük omuzlarında büyük yükler taşıyanlar yalnızca Hintli çocuklar değildir. Dünyanın hemen her yerinde ağır işlerde çalışmak zorunda kalan birçok çocuk vardır. Kuran ahlakının getirdiği vicdan ve akıl olmadığı sürece çde ocukların zor şartlar altında çalıştırılması devam edecektir.

Bu isə ancaq Quran əxlaqının tam olaraq yaşanması ilə birlikdə ortaya çıxacaq bir həssaslıq və sülh mühiti nəticəsində reallaşa bilər. Bu mühit içində heç bir ölkə başqa bir ölkənin haqqına təcavüz etməyəcək. Buna görə də müdafiə xərcləri xeyli azaldıla biləcək və bura ayrılan imkanlar insanların dincliyi, hüzuru, uşaqların təhsili kimi mövzulara çatdırıla biləcəkdir.

Əlbəttə ki, müdafiə xərcləri yalnız bir nümunədir. Bu istiqamətdə problemin həll edilməsi üçün daha bir çox çıxış yolu təqdim edilə bilər. Ancaq burada əhəmiyyətli olan bütün problemlərdə olduğu kimi yoxsulluq mövzusunda da problemin həllinin Quran əxlaqının yaşanması ilə rellaşa biləcəyidir. Çünki özü ehtiyac içində olduğu halda yeməyini yoxsula və yetimə yedirmək, özünün bəyənməyəcəyi şeyləri başqalarına verməmək, hiss etdirmədən kömək etmək kimi Quranda tövsiyə edilən üstün əxlaq xüsusiyyətləri ancaq Quran əxlaqı tam olaraq yaşandıqda ortaya çıxar. Allah maddi cəhətdən güclü olan insanların necə davranmalı olduqlarını Nur surəsində izah etmişdir:

Hindistan ve Pakistan, halkın büyük bir yoksulluk içinde yaşadığı ülkelerden sadece iki tanesidir.

Qoy aranızda olan fəzilət və sərvət sahibləri qohumlara, miskinlərə və Allah yolunda hicrət edənlərə heç bir şey verməyəcəklərinə and içməsinlər. Qoy əfv edib bağışlasınlar. Məgər siz Allahın sizi bağışlamasını istəmirsinizmi? Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir. (Nur surəsi, 22)

Allah Quranda fərz buyurduğu hökmlərlə yoxsullara necə davranılmasının lazım olduğunu da izah etmişdir. Məsələn, ayələrdə Quran əxlaqını yaşayan kəslərin mallarında yoxsullar üçün bir haqq olduğu ifadə edilir. Həmçinin Quranda yoxsulluğunu dilə gətirməyən kəslərə də diqqət çəkilərək bu kəslərin hüquqlarının qorunması əmr edilmişdir:

Kimi zaman çocuklar, içinde bulundukları sefaletin, fakirliğin farkına varmazlar. Ancak bu resimde de görüldüğü gibi yetişkinler, yaşadıkları bu sefaletin farkındadırlar fakat kurtulmak için yanlış yollara yönelmektedirler. Oysa bu konudaki tek kurtuluş Kuran ahlakının yaşanmasıdır.

Onların mal-dövlətində dilənçinin və yoxsulun payı vardır. (Zəriyət surəsi, 19)

Sədəqə Allah yolunda cihad edən və yer üzündə hərəkət edə bilməyən yoxsullar üçündür. Bu adamlar həya edib dilənmədiklərinə görə tanımayan adam onları varlı hesab edir. Sən onları üzlərindən tanıyırsan. Onlar insanlardan israrla bir şey istəməzlər. Şübhəsiz ki, Allah malınızdan nə sərf etdiyinizi bilir. (Bəqərə surəsi, 273)

Yurdlarını Tərk Etmək Məcburiyyətində Qalan İnsanların Vəziyyəti

Yoxsulluğun dünyadakı əhəmiyyətli nəticələrindən biri də qaçqın problemidir. Daha yaxşı bir iş, daha yaxşı imkanlar düşüncəsiylə ya da müharibə, qıtlıq kimi səbəblərlə yola düşən kasıb insanlar ölkələr arasında olduqca ciddi problemlər yarada bilirlər.

Məsələn, 3-cü dünya ölkələrindən gələn qaçqınlar aşağı maaş, pis mühitlərdə iş kimi şərtləri qəbul etdikləri üçün mühacirət etdikləri ölkələrdə ilk vaxtlarda məşhur olmuşlar. Olduqları ölkənin iqtisadiyyatının inkişafında da əhəmiyyətli rol oynayan xarici işçilərə bir müddət sonra üstünlük verilməməyə başlanmışdır. Çünki iqtisadiyyatları düzələn ölkələrin bu kəslərə ehtiyacları qalmamışdır. Öz vətəndaşlarına iş tapa bilməyən ölkələr üçün xarici işçilər problem meydana gətirmişdir.

Məsələn, Malayziya kimi ölkələr uzun bir müddət işlətdikləri xarici işçilərə bir müddət sonra evlərinə qayıtmaları üçün güc tətbiq etmişlər. Öz ölkələrini daha yaxşı şərtlər ümidiylə tərk etmiş olan bu insanlar, getdikləri ölkələrdə də olduqca çətin şərtlər altında işləmək məcburiyyətində qalmışlar. Lakin nəticə dəyişməmiş və yenə səfalət çəkərək öz ölkələrinə geri qayıtmaq məcburiyyətində qalmışlar.

Bununla birlikdə bir ölkədən digərlərinə olan miqrasiyanın səbəbləri yalnız maddiyyət ilə məhdudlaşmır. Ölkələr arasındakı müharibə də bu mövzuda məcburedici bir faktor ola bilir. Müharibə sonrasında meydana gələn yoxsulluq, bir çox insanı yurdlarını tərk etməyə məcbur etmişdir. Bütün dünya, müharibədən qaçan insanların yaşadıqlarına şahid olmasına baxmayaraq bir çox ölkə qaçqınları qəbul etməmişdir. Soyuq havada günlərlə, həftələrlə yol gedərək etibarlı yerlərə çatmağa çalışan bu insanlar bir çox dəfə başqa bir ölkəyə yönəlmək məcburiyyətində qalmışlar.

Kuran'ın rehberliğinde kazanılan ahlakta, insanlar çok farklı bir yapıda olurlar. Her zaman fakirlerin, zorluk içinde olanların, yurtlarından sürülenlerin hakları korunur, onlara en rahat edecekleri ortamlar hazırlanmaya çalışılır. İçinde bulundukları durumdan kurtulabilmeleri için pek çok fedakarlık gösterilir.

Məsələn, Kosovada baş verən müharibə üzündən 1998-ci ilin martında başlayan qaçqın köçündə Kosovanın demək olar bütün şəhərləri boşalmışdır. Günlərlə yol gedərək köç etmək məcburiyyətində qalan təxminən 300.000-dən çox Kosovalıdan ağır qış şərtləri üzündən həyatını itirənlər olmuşdur.

Çeçenistanda isə 1999-cu ilin noyabr ayında rusların hücumlarından qaçan çeçen xalqını heç bir ölkə qəbul etməmişdir. Onları qəbul edən Türkiyə sərhədinə çatana qədər isə bir çox qadın, uşaq və yaşlı soyuqdan ölmüşdür.

Dünyanın başqa bir yerində Afrikada baş verən qəbilələr arasındakı müharibələr də buna başqa bir nümunədir. Zairin Hutu və Tutsi qəbilələri arasında baş verən müharibə nəticəsində köç etmək məcburiyyətində qalan on minlərlə adam aclıq və səfalət içində etdikləri uzun səfərlərlə başqa ölkələrə sığınmağa çalışmışlar, bəzi ölkələr tərəfindən qəbul edilməmiş, bəzi ölkələrdə isə epidemik xəstəliklərlə üzləşmək məcburiyyətində qalmışlar. (Detaylı bilgi için bkz. "Öfkeli Soy Koruyuculuğu": Irkçılık bölümü)

Quranın hökmlərinə tabe olaraq qazanılan əxlaqda isə insanlar xeyli fərqli bir xarakterdə olarlar. Həmişə kasıbların, çətinlik içində olanların, yurdlarından sürgün olunanların hüquqları qorunar, onlara ən rahat olacaqları mühitlər hazırlanmağa çalışılar. İçində olduqları vəziyyətdən xilas ola bilmələri üçün fədakarlıqlar göstərilər. Bu mövzuda ən gözəl nümunələrdən biri Peyğəmbərimiz (s.ə.v) dövründə yaşanan bir hadisədir. O dövrdə də yurdlarından sürgün edilən və ya hər hansı bir səbəblə hicrət etmək məcburiyyətində qalan insanlar olmuşdur. Quran əxlaqını yaşayan müsəlmanların bu kəslərə qarşı olan münasibətləri ayələrdə belə xəbər verilmişdir:

Mühacirlərdən əvvəl Mədinədə yurd salmış, sonra da iman gətirmiş kimsələr öz yanlarına hicrət edənləri sevir, onlara verdiklərinə görə qəlblərində peşmançılıq hissi duymurlar. Hətta özləri ehtiyac içində olsalar belə, onları özlərindən üstün tuturlar. Nəfsinin tamahından qorunan kimsələr nicat tapanlardır. (Həşr surəsi, 9)

Qənimət həmçinin yurdlarından qovulmuş və mallarından məhrum olunmuş yoxsul mühacirlərə məxsusdur. Onlar Allahın mərhəmətini və razılığını qazanmağa can atır, Allaha və Onun Elçisinə kömək edirlər. Doğru olanlar da məhz onlardır. (Həşr surəsi, 8)

Açıq bir şəkildə göründüyü kimi, ayələrdə təsvir edilən əxlaq indiki vaxtda yaşanan nümunələrindən tamamilə fərqlidir. Quranda ehtiyac içində olan bir kimsənin qarşısında öz ehtiyacını heç bir şəkildə hiss etdirməyən, möhtac kəslərə təmin edilən imkanlara göz dikməyən, comərd və köməksevər bir əxlaq anlayışı təsvir edilir. Bu əxlaqın yayılmasıyla birlikdə bu kimi problemlər tamamilə həll edilmiş olacaq.